Niki de Saint Phalle (Neuilly-sur-Seine, 29 oktober 1930 – San Diego, 21 mei 2002), geboren als Catherine Marie-Agnès Fal de Saint Phalle[5], was een Frans-Amerikaanse kunstschilderes en beeldhouwster.
Niki de Saint Phalle geldt als een boegbeeld van het Nouveau Réalisme, de Franse pendant van de Angelsaksische Pop Art. Zij verwierf vooral bekendheid door haar vaak reusachtige Nana-beelden. Beroemd is haar mozaïek-techniek die zij voor haar beelden van vooral vrouwen gebruikte. Haar over het algemeen grote beelden met veel ronde en bolle vormen - symbolen van vruchtbaarheid en vitaliteit -  zijn een feest van kleur, kinderlijke verbeelding en vrouwelijke kracht. De monumentale beeldentuin Giardino dei Tarocchi in het zuiden van Toscane beschouwt ze als haar magnum opus.

Niki de Saint Phalle werd geboren in een katholiek bankiersgezin als dochter van een Franse vader, Graaf André-Marie Fal de Saint Phalle, en een Amerikaanse moeder, de Amerikaanse Jeanne Jacqueline Harper. Toen ze drie jaar oud was, verhuisde het gezin naar het Amerikaanse New York nadat een groot gedeelte van het familievermogen in de beurscrisis was verloren gegaan. Op haar elfde jaar raakte Niki getraumatiseerd als gevolg van seksueel misbruik door haar vader.
‘Ons huis was geen thuis van liefde en geluk’ schrijft Niki de Saint Phalle in een brief aan haar kleindochter Bloum Cardenas. Haar vader is zijn vrouw ontrouw met haar vriendinnen en Niki’s gouvernante. En alles veranderde ‘toen ik borsten begon te krijgen’. Haar vader zag haar als het object van zijn verlangen. ‘Ongecontroleerde lust nam de overhand’[8]. De kunstenares schreef de brief op haar 61ste verjaardag. Het relaas leest als een grote bekentenis. Samenleven met haar vader en moeder was niet langer mogelijk. Ze werd door haar ouders in een klooster ondergebracht.
In Daddy, een surrealistische fantasiefilm over een vrouw die zich tracht te bevrijden van het voor haar obsederend vaderbeeld, zou ze deze ervaringen verwerken.

Ook in haar autobiografie Traces uit 1999, schreef ze over incest door haar vader. Later verwerkte ze deze ervaring in haar mémoires Mon secret, de surrealistische film Daddy en andere kunstwerken. Begin jaren vijftig zou De Saint Phalle haar vrijheid heroveren door te schilderen. Maar de echte bevrijding komt in 1960 wanneer ze een eigen atelier betrekt in Parijs om zich volledig te wijden aan haar kunstenaarschap.

'Saint Phalle verwierp de puriteinse, en conservatieve waarden van haar familie, die een burgerlijke moraal met strikte gedragsregels en huiselijke posities voor vrouwen dicteerden. Dichter John Ashbery herinnerde zich dat Saint Phalle's artistieke bezigheden door familieleden werden afgewezen. Haar oom "de Franse bankier graaf Alexandre de Saint-Phalle, ... heeft naar verluidt een vaag beeld van haar artistieke activiteiten", merkte Ashbery op [3]. 
Ze betrok een studio in de Impasse Ronsin. Deze steeg in Montparnasse was in die tijd al een bekende kunstenaarskolonie, waar ook Constantin Brancusi, Max Ernst, Daniel Spoerri en Jean Tinguely hun atelier hadden[2].

Tirs

Aanvankelijk exposeerde Niki de Saint Phalle met agressieve collages van gevonden voorwerpen als keramiek- en serviesscherven, beitels, spijkers en geweren en pistolen. Vanaf 1956 creëerde ze haar eerste reliëfs in gips en andere materialen. Geïnspireerd door het feminisme maakt ze assemblages waarin vrouwenrollen ontleed werden. In 1960 werd ze lid van de groep Nouveaux Réalistes en speelde ze de rol van bemiddelaar tussen de Franse en Amerikaanse avant-garde.

Saint Phalle's eerste flirt met het idee om haar eigen kunst onder vuur te nemen kwam van een werk Portrait of My Lover, waarin het hoofd van de man werd vervangen door een dartbord - zowel een brutale verwijzing naar de schilderijen van Jasper Johns, maar ook een fysieke representatie van Saint Phalle's frustratie over de patriarchale samenleving. Saint Phalle had haar eerste echtgenoot en twee kinderen verlaten om serieuzer genomen te worden als kunstenaar. Aanleiding was een gênante interactie met Joan Mitchell. Na de ontmoeting geloofde Saint Phalle dat Mitchell haar alleen zag als een 'getrouwde vrouw die aan het schilderen was', in plaats van als een echte kunstenaar.

Haar reliëfs krijgen een steeds gewelddadiger ondertoon. Ze maakte naam als action painter met haar Tirs of schiethappenings, waarbij ze met verf gevulde, op gipsen assemblages bevestigde objecten lek schoot met een jachtgeweer. Het lijken terechtstellingen van haar vader maar ook van de schilderkunst. Net dat ook bij andere nouveaux réalistes het geval was, probeert het werk van de Saint Phalle rechtstreeks in contact te komen met het alledaagse leven, zonder poëtische interventie, waarbij de verheffing van kunst boven het leven wordt afgewezen. De Saint Phalle's Tirs verbreken niet alleen het witte oppervlak van het kunstwerk, maar ook het onderscheid tussen het kunstwerk en het maken ervan [5]. Het radicale gebaar van Niki de Saint Phalle, een moordaanslag op het geënsceneerde schilderij, vormt een opvallende parodie op het Tachisme en de Action Painting.

Al snel vond een tweede schietsessie plaats op 26 februari. Bij deze performance zijn o.a. de Amerikaanse dichter John Ashbery, Gérard Deschamps, Raymond Hains, de Amerikaanse kunstenaar Shirley Goldfarb, Sabine Weiss, Hugh Weiss, de Amerikaanse beeldhouwer James Metcalf en Eva Aeppli, aanwezig. Jean Tinguely was in in 1950 getrouwd met de beeldhouwster Eva Aeppli. Van 1954 tot 1960 deelden Aeppli en Tinguely een woon- en werkruimte aan de Impasse Ronsin, tegenover het atelier van Constantin Brancusi.

John Ashbery:

'It was only recently that the idea of shotgun painting occurred to her. Her method is to embed plastic bags containing paint or ink in a shallow box which is then filled with plaster. Sometimes she puts in some eggs or tomatoes for good measure. Niki then either paints the surface of the plaster, decorates it with discarded objects, or leaves it plain. The painting is now ready to be destroyed or created, depending on your viewpoint.
The spectator stands at a convenient distance from the painting and fires the rifle. The plaster chips away, the objects disintegrate, and the bullet-pierced bags of color inundate the whole thing, creating bizarre and often beautiful effects. The painting is fìnished when the spectator decides it is.' [6]

Enkele maanden later, in juni 1961, organiseert Pierre Restany in Galerie J de eerste solotentoonstelling van de kunstenaar, Feu à volonté, die volledig gewijd is aan de Tirs. Voor deze set bevestigt de kunstenaar op een houten paneel verschillende voorwerpen die volgens een precieze compositie in gips zijn gegoten, evenals zakjes met vloeibare kleuren, soms ook gevuld met voedsel (spaghetti, eieren, rijst, tomaten), die barsten door de impact van de kogels en in bonte paden naar beneden stromen.
In de besloten ruimte van de galerie blijven de toeschouwers niet altijd gespaard.

John Ashbery:

'She has managed to transplant her art successfully to the new Galerie "J," where marksmen and aesthetes can admire it. The quarters are, however,
slightly cramped: at the vernissage, plaster kept falling into champagne glasses and one woman's Chanel suit emerged with some unintentional Jackson Pollocktype decoration.' [6]

'For Niki (...) painting is a communal affair. She feels that she is close to the spirit of the French Surrealist poet Lautréamont, who said that "poetry should be made by all, not by one.' [6]